I Kongres Zdrowia Psychicznego za nami. Owocem wielomiesięcznych przygotowań wielu podmiotów, w tym Porozumienia na rzecz Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, Fundacji eF.kropka, niezliczonej masy partnerów (m.in. Akademii Liderów Cogito, w skład której weszli przedstawiciele Lubelskiego Stowarzyszenia JESTEŚMY) był wspólny głos środowiska pacjentów i Ich rodzin oraz profesjonalistów w zakresie psychiatrii w obronie godności osób chorujących psychicznie.
Dnia 8. V. 2017 r. w godz. 8.00-19.00 w Sali Marmurowej Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie debatowało ok. 1000 reprezentantów ruchów, organizacji i stowarzyszeń funkcjonujących w obszarze psychiatrii, jak również osób indywidualnych. Nie jest tajemnicą, iż hasłem wywoławczym, mobilizującym uczestników do przybycia tego dnia do stolicy było żądanie realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Hasło to stało się ważnym ze względu na fakt, iż dotyczy wypracowanego już z ogromnym nakładem sił i środków instrumentu realizacji ogółu postulatów środowiska. Jeśli nie Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego – to jakie inne narzędzie polityki społecznej odpowie na palącą potrzebę reformy polskiej psychiatrii? Jeśli nie teraz, dzisiaj, natychmiast – to kiedy?
Świadomość oczekiwań ze strony osób i instytucji wyrażających swoje nadzieje, ale i nie kryjących rozgoryczenia wydawała się towarzyszyć gościom Kongresu. Znalazła wyraz w przemówieniach Przedstawiciela Kancelarii Prezydenta RP, Zastępcy Prezydenta m.st. Warszawy, czy Wiceministra Zdrowia Zbigniewa Króla. Ten ostatni, jakkolwiek po swoim wstępnym wystąpieniu zmuszony był do godz. 15.30 opuścić grono obradujących – zadeklarował gotowość dokonania zmian w systemie krajowej opieki psychiatrycznej, przeprowadzonych ze względu na kryterium potrzeb.
Z kolei w wystąpieniu Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara mocno wybrzmiało sformułowanie: Raport Najwyższej Izby Kontroli z realizacji NPOZP brzmi, jak akt oskarżenia. Obok podstawowych zasad mówiących o miejscu osób chorujących w społeczeństwie – takich, jak upodmiotowienie, niedyskryminacja, odrzucenie stygmatyzacji, istotnym było wskazanie na incydentalny, wyspowy charakter inicjatyw, zmierzających do powoływania „w terenie” nowych Centrów Zdrowia Psychicznego. Ciągle jeszcze – akcentował mówca – dominuje nastawienie na izolację osób chorujących w dużych ośrodkach opieki stacjonarnej.
Na budzące troskę aspekty polskiej opieki psychiatrycznej wskazywał Rzecznik Praw Dziecka Marek Michalak, konstatujący znany powszechnie fakt zapaści w obrębie psychiatrii dziecięcej. …A przecież – jak zauważał – o dzieciach mówimy nie tylko w kontekście przyszłości, ale i teraźniejszości.
W podobnym – akcentującym świadomość niezbędności przeprowadzenia zmian – tonie utrzymane były głosy wypowiadane w imieniu nieobecnego Rzecznika Praw Pacjenta oraz reprezentujące stanowisko pozostałych gości Kongresu. Prof. Dominika Dudek z Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego sytuowała zjawisko stygmatyzacji w kontekście niechlubnej tradycji dyskryminującego podejścia do osób chorujących psychicznie, którego symbolem stały się zbrodnie II wojny światowej.
Założycielka Fundacji „Mimo Wszystko” Anna Dymna skierowała do uczestników odtworzone z taśmy filmowej przesłanie: NIE MA ZDROWIA BEZ ZDROWIA PSYCHICZNEGO. Z ochroną zdrowia psychicznego nie dzieje się chyba najlepiej, skoro przeciętna rodzina osoby chorującej na depresję wstydzi się przyznawać do charakteru, dotykającej jej członka, przypadłości. Rezultatem pobytu w szpitalu jest w 50 % wypadków utrata pracy i postawienie pacjenta w obliczu dojmującej, nie znajdującej antidotum w systemie lecznictwa, samotności.
I sesja plenarna Kongresu to nie tylko wystąpienia zaproszonych gości. W pierwszym spośród referatów merytorycznych prof. Jacek Wciórka – jeden z trzech (obok prof. Andrzeja Cechnickiego i dr Marka Balickiego) inicjatorów ogólnopolskiego spotkania odpowiadał na pytanie: „Po co i komu potrzebna jest reforma opieki psychiatrycznej?”. Psychiatria stanowi jedną z najbardziej w Polsce zapomnianych dziedzin w obszarze ochrony zdrowia. Najwyższy czas przyznać się – apelował do odpowiedzialnych polityków – do ignorancji i pozorowania reformy. Wszyscy jesteśmy świadomi kryzysu, którego nieodłącznymi towarzyszami są rezygnacja, osamotnienie, poczucie utraty szans. Kwintesencją wystąpienia przedstawiciela Zarządu PTP było wskazanie na zmiany, od przeprowadzenia których zależy przejście przez pacjentów drogi od wykluczenia do obywatelstwa. Są to zmiany: – aksjologiczna (od pogardy do szacunku); – polityczna (od stagnacji do działania); – zmiana polegająca na przejściu od rynkowej gry interesów do logiki odpowiedzialności.
W zatytułowanym „Zapobieganie samobójstwom jest zadaniem nas wszystkich” wystąpieniu dr Iwony Koszewskiej jak groźne memento zabrzmiało przytoczenie wymownego faktu: więcej samobójstw popełniają w Polsce osoby nieleczone. Jakkolwiek obecnie brak jest systemowej strategii zapobiegania samobójstwom, istotną rolę w tym zakresie przypisać należy działaniom edukacyjnym. Za pointę tej wypowiedzi posłużyć mogło zadane już na jej wstępie pytanie: Kto ponosi odpowiedzialność za każdą z tych niepotrzebnych śmierci?…
Nad zagadnieniem: „Reforma, która nie boli. Czy szpital może być niestraszny?” zastanawiali się P. Stanisław Kracik oraz dr Anna Depukat. Zdaniem pierwszego z mówców szpital jako miejsce sprawowanej nad pacjentem opieki powinien ulec reformie: weryfikacji ze strony pacjentów powinna m.in. podlegać jego lokalizacja. To pacjenci wiedzą najlepiej, gdzie jest on potrzebny.
Na inne oblicze postulowanej reformy zwracała uwagę dr Anna Depukat: aby pacjenci nie powracali do instytucji opieki stacjonarnej, w trakcie hospitalizacji musi być wykonana olbrzymia praca. Odpowiedzią na odczuwaną przez pacjentów potrzebę odnalezienia się w systemie jest w prowadzonym przez P. Annę Depukat szpitalu mnogość skierowanych do Nich ofert.
W uwieńczonym największym aplauzem widowni wystąpieniu Mateusza Biernata, przedstawiciel pacjentów w pełen ekspresji sposób zachęcał do optymizmu i odwagi w podejmowaniu problematyki reform. „Dość narzekania. Nasze cele i zadania” – to motyw przewodni prelekcji, zilustrowanej przez mówcę fotografiami dzieł artystów, podejmujących temat choroby psychicznej. To my stanowimy o sile – deklarował w imieniu wszystkich zebranych. Jest to siła, która odzwierciedla – w wypadku wielu spośród nas – bunt za stracone bezpowrotnie lata braku efektywnej opieki medycznej.
Z tonem wystąpienia Mateusza Biernata współbrzmiał apel przedstawicielki rodzin osób chorujących P. Reginy Bisikiewicz. Jestem nietypową matką, bo po usłyszeniu diagnozy syna: schizofrenia, nie załamałam się, ale zaangażowałam się w zmianę psychiatrii – deklarowała mówczyni. W tym właśnie wystąpieniu wybrzmiał mocno postulat sięgnięcia – na drodze koniecznych reform – po przewidzianą kilka lat temu kwotę 1,5 mld zł, przeznaczoną na deinstytucjonalizację opieki psychiatrycznej. Te, zadeklarowane przez Komisję Europejską środki są – trzeba tylko o nie powalczyć na gruncie krajowym.
Przed – poprzedzającą równoległe trzy sesje tematyczne – przerwą w obradach głos zabrali dr Marek Balicki i prof. Andrzej Cechnicki, którzy dokonali „Wprowadzenia do Manifestu” zawartego w przygotowanym tekście Deklaracji Warszawskiej.
Spośród – podjętych po przerwie – sesji tematycznych, sesja „Zdrowie psychiczne – kontekst społeczno-kulturowy” zbierała zarówno wypowiedzi filozofów podejmujących refleksję nad „Doświadczeniem psychotycznym – doświadczeniem ludzkim” (prof. Zofia Rosińska), „Praktyką opartą na wartościach” (prof. Andrzej Kapusta), „Po co filozof psychiatrii” (Mira Marcinów), jak wypowiedzi specjalistów w zakresie psychiatrii, pacjentów oraz podmiotów i instytucji udzielających pacjentom wsparcia (kolejne podsesje tej sesji tematycznej).
Prowadzący – poświęcony perspektywie humanistycznej – panel dyskusyjny Jakub Tercz odczytał m.in. listy do uczestników Kongresu od Leonora Irarrazavala z Chile oraz od Billa Kennetha Fulforda. Pierwszy z wymienionych opowiadał się za humanizacją nauki o chorobach psychicznych i promocją otwartego dialogu uwzględniającego punkt widzenia samych pacjentów. Takie podejście winno opierać się na szeroko pojętym ludzkim doświadczeniu zamiast przesadnej koncentracji na tym, co chore.
Z myślą zawartą w tym liście korespondowało przesłanie Billa Fulforda, zdaniem którego praktyka oparta na wartościach może nauczyć wsłuchiwania się w wartości reprezentowane przez chorującego.
Problem praktyki opartej na wartościach wybrzmiał też w poświęconym temu właśnie zagadnieniu wystąpieniu prof. Andrzeja Kapusty, zmierzającym do obalenia wielu funkcjonujących w świadomości społecznej mitów. Pierwszym z nich jest mit dobrego psychiatry, który ma najlepszy wgląd we wszystko to, co jest potrzebne pacjentowi. Inny z mitów, głoszący rewolucję antypsychiatryczną przynosi – jako alternatywę wobec humanistycznej psychiatrii – ideologizację, manipulację i medykalizację.
Poświęconą perspektywie społecznej podsesję prowadzili prof. Paweł Bronowski i prof. Hubert Kaszyński. Dokonując wprowadzenia do zagadnienia zdrowia psychicznego prof. Paweł Bronowski zauważył brak uwzględnienia w środowiskowych programach wsparcia pozycji osób z doświadczeniem kryzysu psychicznego. Rzuca się w oczy utrata podmiotowości tych osób. W podejmowanych dotychczas reformach psychiatrii brakuje takich czynników, jak: – autonomia, – partnerstwo, – samopomoc.
Reprezentujący perspektywę osobową w zakresie zdrowienia Wojciech Malinowski podzielił się z zebranymi refleksją na temat dróg zdrowienia z choroby psychicznej. Czekamy na to, że ktoś lub coś przywróci nam zdrowie. Wierzymy, że coś istotnego, co przywróci nam zdrowie, wydarzy się z przyszłości. Oczekiwanie to rodzi stres i lęk. Uznajemy chorobę za wroga i walczymy z nią. Zbieramy siły przeciwko sobie, bo choroba jest częścią nas samych – zauważał prelegent. Swoje cenne wystąpienie ekspert przez doświadczenie kończył apelem o rozpoznanie w sobie samym przestrzeni pomiędzy objawami a własnym „ja”. Gdy przestrzeni tej bowiem nie odczuwamy – pozostawiamy miejsce chorobie…
Zagadnienie „Perspektywa grupowa – samopomoc i partnerstwo” przybliżyli zebranym uczestnicy Grupy Wsparcia TROP Jacek Bednarzak i Agnieszka Ejsmont. Ta funkcjonująca w Warszawie grupa odbyła już 39 spotkań, w których uczestniczyło po ok. 10-12 osób. Odbyła kilka szkoleń. Jej doświadczenie może stanowić inspirację dla środowisk integrujących się wokół zadania wsparcia, jakiego pragną udzielać osobom chorującym psychicznie i Ich rodzinom.
Poświęconą perspektywie społecznej podsesję wypełniły także: – prezentacja (w perspektywie środowiskowej) projektu Międzyuczelnianego Centrum Wsparcia Psychologicznego, – wystąpienie Anny Ocimek na temat: „Promocja zdrowia psychicznego w środowisku akademickim, wsparcie studentów z doświadczeniem kryzysu” oraz dokonane przez prof. Huberta Kaszyńskiego Podsumowanie („Umacnianie zdrowia psychicznego”).
Ostatnia z podsesji w obrębie sesji „Zdrowie psychiczne – kontekst społeczno-kulturowy” poświęcona była zagadnieniu „Wokół paradygmatu”. Prowadzącą była P. Katarzyna Lech. W tej podsesji – obok wystąpienia Mariusza Panka na temat „PO WER – nowe podejście do zdrowia psychicznego”, Doroty Dużyk-Wypich odnoszącego się do „Barier w leczeniu wyłonionych w badaniach ekspertów przez doświadczenie” oraz Waldemara Adama Gizy w przedmiocie „Opieki psychiatrycznej – spojrzenia pracodawcy”, ze szczególnym oddźwiękiem zebranych spotkało się wystąpienie Marcina Letachowicza na temat „Korzystanie z pomocy to nie wszystko”. Prelegent odczytał najpierw wystąpienie – świadectwo zmarłego Kolegi – Krzysztofa Sokołowskiego. Było to świadectwo związanego z chorobą dramatu, ale i determinacji w przezwyciężaniu przyniesionych przez tę chorobę ograniczeń. „Kochaj siebie i swoją chorobę, ale po to, żeby z nią walczyć” – to motto, jakie Krzysztof Sokołowski pozostawił zebranym.
Autor drugiego ze świadectw – Marcin Letachowicz – podobnie, jak Jego zmarły współpracownik, pragnął podzielić się z zebranymi doświadczeniem użytkownika warszawskiego „Domu pod Fontanną”. W swoim wystąpieniu ukazał drogi, na których ta placówka przychodzi z pomocą ludziom zdeterminowanym do podejmowania trudu pracy na rzecz normalnego, pełnego i – mimo choroby – satysfakcjonującego życia. Sprawmy, by takich, jak „Dom pod Fontanną” miejsc było jak najwięcej – kończył swoją prelekcję P. Marcin.
W rozpoczętej o godz. 15.30 drugiej sesji plenarnej znalazł się czas na podsumowanie trzech równoległych sesji tematycznych. Podsumowano kolejno: – poświęconą Kontekstowi społeczno-kulturowemu zdrowia psychicznego sesję III, – poświęconą Zdrowiu psychicznemu dzieci i młodzieży sesję I oraz odnoszącą się do Zdrowia psychicznego – systemu pomocy oczyma potrzebujących i pomagających sesję II.
Jednym z najistotniejszych problemów psychiatrii, sygnalizowanych w trakcie sesji I był deficyt psychiatrów dziecięcych. Osoby pracujące w systemie opieki stopniowo ów system opuszczają. NPOZP zakładał liczbę 4 tys. łóżek szpitalnych dla dzieci, podczas gdy obecnie liczba ta wynosi mniej, niż 1 tysiąc. Akcentowano znaczenie profilaktyki zdrowotnej – praca nad ugruntowaniem postaw pro-zdrowotnych powinna być inicjowana już na poziomie współdziałania z rodzicami małego dziecka. Mimo pozytywu w postaci dobrze funkcjonującego programu profilaktyki depresji – w VI. 2017 r. kończy się realizacja tego projektu.
W sesji II padł postulat dopełnienia farmakoterapii (w zakresie której dokonał się ogromny postęp) dialogiem i pełną akceptacji współpracą ze strony osób doświadczających kryzysu psychicznego. Przymierze terapeutyczne pomiędzy lekarzem a pacjentem nie nawiąże się inaczej, niż na drodze podejmowanych również przez lekarza wysiłków zrozumienia oporów i napięcia występującego po stronie pacjenta. Intencją uczestników sesji II było domaganie się nie tyle likwidacji tradycyjnych szpitali, ile ich stopniowego przekształcania. Oddziały psychiatryczne powinny być też lokowane przy szpitalach ogólnych. Wskazano na trudny, urazowy charakter doświadczenia pacjenta spotykającego się nie tylko z brakiem personelu w hospitalizującej Go placówce, ale i z brakiem zrozumienia. Sformułowano wreszcie postulat docenienia udziału pacjentów z doświadczeniem choroby w adresowanych do profesjonalistów szkoleniach i warsztatach.
W końcowej części II sesji plenarnej Kongresu miała także miejsce dyskusja nad stanem polskiej psychiatrii. Zgłaszające się do głosu osoby formułowały apel o pomoc w konkretnej, indywidualnej sprawie; akcentowały prawo pacjentów do urzeczywistnienia – na gruncie realizacji NPOZP – postulatów psychiatrii środowiskowej; pytały o sposób relokacji środków na psychiatrię w kontekście niewystarczającej liczby łóżek na oddziałach stacjonarnych; zapoznawały zebranych z trudną sytuacją kandydatów na psychologów klinicznych, którzy koszta odbywanych staży zmuszeni są pokrywać z własnych kieszeni. Padły też głosy akcentujące trudności w dostępie do psychiatrów dziecięcych; narażenie na podwójną stygmatyzację doświadczających bezdomności osób po kryzysie psychicznym; obecność w sieci placówek opieki psychiatrycznej także wydolnych szpitali. Z uznaniem publiczności spotkał się zwłaszcza głos młodego psychologa, akcentującego charakter misji terapeuty jako osoby walczącej o godność, optymizm, wiarę i nadzieję.
Końcowy, a zarazem kulminacyjny akcent warszawskiej imprezy stanowiło odczytanie (dokonał go dr Marek Balicki) i przyjęcie przez aklamację Deklaracji I Kongresu Zdrowia Psychicznego. Sformułowane przez Przewodniczącą Komitetu Organizacyjnego dr Joannę Krzyżanowską-Zbucką podziękowania dla osób i instytucji zaangażowanych w przygotowanie Kongresu zbiegły się już w czasie z przygotowaniami do przemarszu ulicami Warszawy.
Marsz o godność z udziałem uczestników Kongresu był poniekąd jednym jeszcze głosem wołania środowiska osób chorujących psychicznie, Ich rodzin i profesjonalistów o poszanowanie prawa tych osób do godnego życia, leczenia i funkcjonowania w społeczeństwie. „Dobra opieka – godność człowieka!”, „Czas na zmiany!”, „Dawny system ciągle kłamie – nasze prawa są w Programie!” – skandowali uczestnicy zmierzającego pod gmach Ministerstwa Zdrowia przemarszu.
Relacja powyższa nie byłaby pełną, gdyby nie uwzględniała budzących optymizm, wypowiedzianych w momencie odbierania tekstu Deklaracji Warszawskiej (wraz z podpisami uczestników Kongresu), słów Ministra Zdrowia Zbigniewa Króla. „Postanowienia Deklaracji nie pozostaną jedynie na papierze” – zadeklarował Minister. Takich też słów i – bardziej jeszcze – idących w ślad za nimi działań, oczekiwało od odpowiedzialnych władz grono reprezentujących osoby chorujące psychicznie uczestników Kongresu. Jak zapowiedział jeden z głównych inicjatorów tego przedsięwzięcia prof. Andrzej Cechnicki, kolejny – II Kongres Zdrowia Psychicznego – odbędzie się w Warszawie dn. 6. V. 2019 r.
Oby dwa lata, dzielące nas od tej daty były okresem stopniowego urzeczywistniania się Nadziei środowisk osób chorujących, rodzin i profesjonalistów na nadanie krajowej opiece psychiatrycznej bardziej przyjaznego chorym, humanistycznego oblicza.
Zygmunt Marek Miszczak